Richt het energiesysteem in uw regio in met integraal programmeren
Bent u werkzaam bij een provincie, gemeente of netbeheerder? En houdt u zich bezig met de ontwikkeling van de energie-infrastructuur of de ruimtelijke ontwikkeling? Of heeft u de gebouwde omgeving, mobiliteit, industrie of landbouw in uw takenpakket? Dan heeft u, of krijgt u, te maken met integraal programmeren van het energiesysteem van de toekomst. Lees wat dit voor u betekent.
Wat is integraal programmeren?
Integraal programmeren is het proces waarin u als provincie, gemeente, netbeheerder of andere betrokken (markt)partij samen maatschappelijk afgewogen keuzes maakt over de inrichting van het energiesysteem in uw regio. Dit doet u in samenhang met andere sectoren die ruimte in de fysieke leefomgeving en op het energienetwerk opeisen. Denk bijvoorbeeld aan woningbouw, industrie, mobiliteit en landbouw.
Samen bekijkt u de vraag naar en het aanbod van energie en de energie-infrastructuur die daarvoor nodig is. U maakt keuzes over het hele energiesysteem, inclusief alle energievormen (elektriciteit, waterstof, warmte, gassen). Bijvoorbeeld:
- Geeft u voorrang aan de verduurzaming van de industrie met bijvoorbeeld waterstof?
- Heeft de aanleg van die nieuwe woonwijk prioriteit?
- Of zorgt u juist als eerste voor laadpalen en warmtepompen in die bestaande woonwijk?
Met integraal programmeren ontwikkelt u een toekomstbeeld en plannen voor de (middel)lange termijn. Hierdoor realiseert u het energiesysteem van de toekomst sneller.
Waarom is dit nodig?
Nederland verandert door de overgang van fossiele brandstoffen naar duurzaam opgewekte energie (de energietransitie). Het huidige energiesysteem is niet op deze veranderingen ingericht:
- Van het centraal opwekken en verspreiden van energie, gaan we veel meer naar lokaal opwekken en gebruiken van energie. Er is hierdoor meer behoefte aan flexibiliteit.
- We brengen andere duurzame energievormen, zoals waterstof, warmte en duurzame gassen, bij elkaar.
- En we moeten het elektriciteitsnetwerk flink uitbreiden met transformatorstations en kabels.
Maar de vraag naar ruimte op het elektriciteitsnet groeit door deze veranderingen harder dan netbeheerders aankunnen. Dit betekent dat bedrijven en burgers steeds vaker en langer wachten op een aansluiting op het elektriciteitsnet. Daarom moeten we ervoor zorgen dat we de benodigde energie-infrastructuur sneller bijbouwen. En de ruimte op het elektriciteitsnet beter benutten. Integraal programmeren helpt hierbij.
Lees meer over het energiesysteem van de toekomst
Hoe werkt integraal programmeren?
De veranderingen in het energiesysteem vragen veel ruimte. En netbeheerders kunnen het elektriciteitsnet niet overal tegelijk uitbreiden. Daarom maakt u met integraal programmeren keuzes in samenhang met de plannen van verschillende sectoren (industrie, mobiliteit, gebouwde omgeving, landbouw en energie-opwek). En met de plannen voor ruimtelijke ontwikkeling in uw regio. De sectorplannen hebben invloed op de ontwikkeling van de energievraag en het energie-aanbod en op de beschikbare ruimte in uw regio. U maakt samen keuzes: wat voor soort energie-infrastructuur leggen we aan, waar en wanneer.
Dat doet u niet alleen in uw regio. Integraal programmeren gebeurt op meerdere 'schaalniveaus', net zoals het energiesysteem uit meerdere niveaus bestaat:
- Internationaal
- Nationaal
- Provinciaal/regionaal
- Lokaal
Al deze schaalniveaus zijn met elkaar verbonden. Zo kunnen partijen op het internationale niveau voorwaarden stellen die gevolgen hebben voor de nationale inrichting van het energiesysteem. En verschillende regionale plannen kunnen bij elkaar opgeteld een knelpunt zijn op nationaal niveau. Dus is het belangrijk dat er afstemming tussen deze schaalniveaus is. Zo zorgt u ervoor dat uw keuzes op het ene schaalniveau niet botsen met keuzes op andere schaalniveaus.
Wat is het resultaat?
Het resultaat van de gemaakte keuzes in het proces van integraal programmeren is een gedeeld toekomstbeeld van de ontwikkeling van het energiesysteem op de (middel)lange termijn. Dit toekomstbeeld geeft inzicht in:
- de energie-infrastructuur, de energievormen, de opslag en conversie van energie. Met conversie van energie bedoelen we het omzetten van de ene soort energie in een andere soort energie, bijvoorbeeld van elektriciteit naar warmte.
- de relatie tussen de ontwikkeling van het energiesysteem en de ontwikkeling van wonen, industrie, mobiliteit, landbouw en energie-opwek.
Kortom, integraal programmeren geeft een totaalbeeld van de ontwikkeling van het energiesysteem door de jaren heen. En hoe het energiesysteem samenhangt met andere ontwikkelingen.
Stappenplan integraal programmeren
U begint het proces van integraal programmeren met de opstart. Daarna bestaat de cyclus uit 5 stappen. U doorloopt de cyclus iedere 2 jaar. Daarbij is het niet nodig elke keer alle stappen te herhalen.
In de afbeelding staat het stappenplan van integraal programmeren. De afbeelding laat zien dat integraal programmeren een zichzelf herhalend proces is, waarbij de opstart van de cyclus één keer gebeurt. De andere stappen herhalen zichzelf.
De stappen volgen elkaar in een cirkel op. Daarbij staan de producten die u per stap oplevert in het lichtblauw. In de opstart leverde u de aanpak van de 2e ronde integraal programmeren op. Daarna volgen deze stappen en producten:
- Inzicht krijgen
- Opstellen energievisie en afwegingskader
- Ontwerpen ontwikkelvarianten
- Afwegen en kiezen (u levert het pMIEK op)
- Borgen en uitvoeren (u levert de uitvoeringsaanpak op)
Binnen in de cirkel met de stappen ziet u de sectoren die energie vragen, zoals mobiliteit, industrie en gebouwde omgeving. Maar ook aanbieders van (duurzame) energie, zoals windenergie. Dit zijn allemaal elementen die invloed hebben op het energiesysteem van de toekomst in 2050, waar integraal programmeren naartoe werkt. Dit is een proces dat zowel op de korte als de lange termijn plaatsvindt.
Als provincie neemt u het initiatief voor het opstarten van de programmeercyclus en het opzetten van een werkorganisatie. Provincie, gemeenten en netbeheerders maken hierin afspraken over het proces dat ze gaan doorlopen. U start de samenwerking en zorgt ervoor dat u 'dezelfde taal' spreekt.
In deze stap levert u samen een plan van aanpak (voorheen startnotitie) op. In het plan van aanpak staan:
- Doel en uitgangspunten
- Besluitvorming (hoe neemt u de besluiten?)
- Werkorganisatie (hoe werkt u samen?)
- Schaalniveau (nationaal, provinciaal, lokaal?)
- Op te leveren producten (welke beleidsstukken gaat u schrijven?)
- Planning
- Monitoring (wie houdt toezicht en controleert?)
- Groeimodel
- Kosten (en wie betaalt die?)
- Aanpak van dringende problemen op het gebied van netcongestie
In de eerste stap onderzoekt u de situatie zoals die nu is. Denk hierbij aan de energie-infrastructuur en vraag en aanbod van energie.
Ook kijkt u naar de verwachte ontwikkelingen in uw regio op basis van onder meer plannen van sectoren en de investeringsplannen van de netbeheerders. Op basis hiervan kunt u een inschatting maken van de ontwikkeling van de vraag naar energie.
Verder maakt u in deze stap afspraken over het uitwisselen van data en wie verantwoordelijk is voor welk deel van het proces.
In stap 2 stelt u samen een energievisie op. Een energievisie heeft meerdere vormen: deze kan heel concreet en richtinggevend zijn over specifieke locaties in uw regio, of juist wat abstracter met vooral algemene uitgangspunten. Maar de energievisie beschrijft in ieder geval hoe het energiesysteem zich ontwikkelt in uw regio, op welke locaties, en wanneer. En deze geeft richting aan de keuzes voor de (middel)lange termijn. Het document 'Bouwstenen voor een energievisie' helpt u bij het opstellen van de energievisie.
Wilt u meer hulp bij het opstellen van de energievisie? Dan kunt u gebruikmaken van het Expertteam Integraal Programmeren (ETIP). Het ETIP bestaat uit een kleine groep energiesysteemexperts van TNO, netbeheerders en het ministerie van Economische Zaken en Klimaat. Het ETIP:
- Ondersteunt u bij de uitwerking van de (concept)energievisies. Dit doet het team met de kennis en ervaring die ze opdeden bij andere studies over het energiesysteem;
- Deelt goede voorbeelden en aandachtspunten uit (concept)energievisies;
- Doet een check op het provinciaal Meerjarenprogramma Infrastructuur Energie en Klimaat (pMIEK) 2.0. Het ETIP:
- Bekijkt overlap tussen verschillende pMIEKs;
- Maakt een koppeling tussen verschillende projecten;
- Haalt goede voorbeelden uit eerdere pMIEKs;
- Adviseert verbeteringen voor pMIEKs.
U kunt als energyboard gebruikmaken van het ETIP wanneer u dat nodig vindt. Stuur hiervoor een e-mail naar energiesysteem@rvo.nl. Het ETIP biedt haar hulp vrijwillig aan. Belangrijk om te weten:
- RVO is het centrale aanspreekpunt van het ETIP. U krijgt na uw e-mail een kort (online) intakegesprek met het ETIP en RVO. Samen bespreekt u welke vragen er zijn en of het ETIP die kan beantwoorden.
- RVO bewaart elke vraag. Samen met de experts zorgen we ervoor dat iemand vanuit het expertteam de vraag beantwoordt. Deze antwoorden sturen we zo snel mogelijk naar u op. De antwoorden delen we ook met andere energyboards als dat nuttig is.
Naast de energievisie stelt u in deze stap een afwegingskader op. Dat gebruikt u om ontwikkelvarianten te beoordelen in stap 4. Wilt u weten wat er in ieder geval in het afwegingskader moet staan? Kijk dan op pagina 34 van de handreiking 'Integraal Programmeren in het energiesysteem'.
In de 3e stap ontwerpt u samen een aantal mogelijkheden voor de ontwikkeling van de energie-infrastructuur en het inpassen van energie-flexibiliteit (opslag en conversie van energie).
Deze ontwikkelvarianten bestaan uit concrete projecten in uw regio (bijvoorbeeld een uitbreiding van een energiestation of een nieuwe waterstofleiding). En de effecten van deze projecten op bijvoorbeeld de aanleg van woonwijken en de verduurzaming van industrie.
Het is in deze stap waarschijnlijk nog niet mogelijk om 'complete' ontwikkelvarianten te ontwikkelen. U kunt wel nadenken over:
- Het voorrang geven aan projecten die al op de planning staan bij netbeheerder(s);
- De impact van de plannen van sectoren, en welke plannen voorrang moeten krijgen;
- Projecten die in de toekomst misschien nodig zijn op basis van de verwachte ontwikkelingen.
In stap 4 beoordeelt u de ontwikkelvarianten met behulp van het afwegingskader uit stap 2. Daarna maakt u samen bestuurlijke keuzes. Welke projecten moeten op basis van deze analyse voorrang krijgen?
De bestuurlijke keuzes die u maakt zet u in het provinciaal Meerjarenprogramma Infrastructuur Energie en Klimaat (pMIEK). Dit geeft een overzicht van de projecten en een korte beschrijving per project.
Op 19 juni 2024 verscheen de handleiding pMIEK. De handleiding geeft provincies, gemeenten en netbeheerders regels voor samenwerking in de 2e ronde van de pMIEK's. De handleiding beschrijft hoe u tot een pMIEK komt en aan welke eisen deze moet voldoen. U kunt de handleiding meteen gebruiken. De pMIEK's moeten op 1 februari 2025 klaar zijn.
De handleiding biedt u sturing en stelt minimale eisen aan het pMIEK-proces en de projecten. Dit maakt het voor u duidelijk hoe de selectie van pMIEK-projecten tot stand moet komen. Daarnaast geeft de handleiding beter inzicht in hoe projecten in de investeringsplannen van de netbeheerder doorwerken in de ruimtelijke besluiten van overheden en het nationale MIEK.
In de 5e stap vertaalt u de keuze voor een samenhangend pakket aan projecten naar de praktijk. Dit betekent dat het pakket een plek krijgt in:
- Ruimtelijk beleid van overheden
- Plannen van sectoren
- Investeringsbeslissingen van netbeheerders
- Het nationaal MIEK
- Mogelijke acties van marktpartijen (zoals het realiseren van 'flexopties')
Het document hieronder helpt u bij het maken van de pMIEK-uitvoeringsaanpak. Deze uitvoeringsaanpak heeft 2 doelen: het opstellen van acties en afspraken om projecten uit de pMIEK sneller te realiseren, en om deze acties en afspraken te bewaken. Het resultaat van de pMIEK-uitvoeringsaanpak is de pMIEK-actielijst.
Hulpmiddelen
U gebruikt deze 3 hulpmiddelen in het hele proces van integraal programmeren:
- De handreiking is er voor iedereen die met integraal programmeren aan de slag gaat.
- De besluitvormingsnotitie gebruikt u bij de besluitvorming en het invullen van de rollen van de samenwerkende partijen in iedere stap van het proces.
- In de basisinformatie over energyboards leest u onder meer wat de rol van energyboards is in het proces van integraal programmeren.
Bij de stappen 0, 2 en 4 vindt u extra hulpmiddelen die u gebruikt in die stap van het proces.
Kijk onze webinars terug
De afgelopen periode organiseerden we meerdere webinars over het thema 'Op weg naar een gezamenlijke energievisie'. Hierin vertelden we u meer over:
- Het nut en de noodzaak van een regionale energievisie
- Het proces van integraal programmeren
- Hoe u een energievisie kunt ontwikkelen en welke keuzes u hierbij kunt maken
- Praktische hulpmiddelen voor het ontwikkelen van een energievisie
- Praktijkvoorbeelden uit andere regio's
Deze webinars zijn interessant voor ambtenaren van gemeenten en provincies, en vertegenwoordigers van netbeheerders en betrokken (markt)partijen, die zich sinds kort bezighouden met de ontwikkeling van een energievisie.
Waar staan we nu?
In september 2023 ging de 2e ronde integraal programmeren van start. In deze ronde maakt u een plan van aanpak en ontwikkelt u een energievisie. Daarna stelt u een pMIEK 2.0 op. De concept-energievisie is in september 2024 klaar. De pMIEK 2.0 staat voor 1 februari 2025 op de planning.
Lees de evaluatie van pMIEK's 1.0
In de eerste helft van 2023 werkten provincies, gemeenten en netbeheerders samen aan de ontwikkeling van het provinciaal Meerjarenprogramma Infrastructuur Energie en Klimaat (pMIEK) 1.0. In korte tijd stelden zij de eerste pMIEK’s op. Uit onderzoek blijkt dat deze een waardevolle en goede basis vormen voor het pMIEK 2.0. Het is daarbij belangrijk dat alle provincies eerst een plan van aanpak 2e ronde, een energievisie, een afwegingskader en ontwikkelvarianten opstellen.
De belangrijkste uitkomsten uit het rapport:
- Door de pMIEK’s verbeterde de samenwerking tussen decentrale overheden, netbeheerders en tussen de domeinen energie en ruimtelijke ordening.
- De samenwerkende partijen zetten de eerste stappen in het proces van informatie uitwisselen.
- Het volgende pMIEK kan meer sturen op vroegtijdige en actieve betrokkenheid van gemeenten.
- De pMIEK's 1.0 baseren zich vooral op de huidige investeringsplannen van de netbeheerders, terwijl het pMIEK ook over de langere termijn gaat.
- Er kan veel winst worden geboekt als het volgende pMIEK een koppeling maakt tussen prioriteren van projecten en de realisatie ervan.
- De ‘energyboards’ kunnen een belangrijke rol spelen bij het versnellen van de bouw van energie-infrastructuur op korte, middellange en lange termijn.
Het complete rapport vindt u hieronder. De inzichten uit het rapport zijn verwerkt in de handleiding pMIEK van juni 2024.
Vragen over integraal programmeren?
Voor algemene vragen over integraal programmeren neemt u contact op met uw contactpersoon bij één van de organisaties uit de Werkgroep Integraal Programmeren. Of stuur een e-mail naar werkgroepintegraalprogrammeren@minezk.nl.
De werkgroep ontwikkelt het proces van integraal programmeren en ondersteunt u met bijvoorbeeld:
- Kennissessies
- Handreikingen en handleidingen voor alle stappen in het proces
Ook verbindt de werkgroep de partijen die betrokken zijn bij integraal programmeren, deelt kennis en stimuleert samen leren door te doen.
Over de Werkgroep Integraal Programmeren
In deze werkgroep zitten experts van:
- Ministerie van Economische Zaken en Klimaat
- Ministerie van Binnenlandse Zaken
- Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat
- Interprovinciaal Overleg (IPO)
- Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG)
- Unie van Waterschappen
- Netbeheer Nederland
- Nationaal Programma Regionale Energiestrategie (NP RES)
- Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO)
- Nederlandse organisatie voor toegepast-natuurwetenschappelijk onderzoek (TNO)
- Ministerie van Klimaat en Groene Groei
