Wat is schoon koken?

Schone kookoplossingen zijn de laatste jaren veel moderner geworden. Dit geldt voor de toestellen én de brandstoffen. Maar wanneer is een manier van koken schoon? Daarover verschillen de meningen nogal. Ook gebruiken mensen vaak een combinatie van verschillende kookmethoden.

De Wereldbank heeft een systeem ingevoerd om aan te geven hoe schoon of vervuilend een kookmethode is. Dit systeem beoordeelt de kookoplossingen die huishoudens gebruiken. Ze kijken daarbij naar de gebruikte techniek en de kookomstandigheden. Er zijn 6 categorieën, waarbij een kookmethode 0 tot 5 punten kan scoren. Een score van 4 of 5 wordt gezien als modern en schoon. De categorieën met een score van 2 of 3 zijn overgangscategorieën. Systemen van andere organisaties kijken bijvoorbeeld ook naar het consumentengedrag, en verschillen daarom iets van het systeem van de Wereldbank.

Wat zijn schone kooktoestellen?

Schone kooktoestellen zijn er in allerlei vormen, afmetingen en ontwerpen. Ze gebruiken bij het koken minder vervuilende en schadelijke brandstoffen, en beperken de uitstoot van schadelijke stoffen. Schone kooktoestellen zijn gemaakt om zo efficiënt mogelijk te werken. Dit betekent in sommige gevallen dat er helemaal geen biobrandstoffen (zoals kachelhout en houtskool) of andere vervuilende brandstoffen (zoals kolen en petroleum) worden gebruikt.

Er bestaan veel technieken voor kooktoestellen. Allemaal hebben ze een ander effect op het milieu. Elk type kooktoestel kan schoon zijn volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), mits de uitstoot ervan voldoet aan de aanbevelingen van de WHO. Helaas voldoen maar een paar oplossingen aan de schoonste ISO-normen met een score van 4 of 5. Volgens de WHO zijn dit schone kookopties:

• kooktoestellen op lpg;
• elektrische kooktoestellen met kookplaten of inductie;
• elektrische rijstkokers;
• kooktoestellen op ethanol; of
• kooktoestellen op biogas; en
• speciale kooktoestellen op biomassa.

Oplossingen in een overgangsfase

In bepaalde gebieden of in bepaalde situaties, zijn de schoonste oplossingen op dit moment soms moeilijk haalbaar of te duur voor de huishoudens. In die gevallen zijn er misschien tijdelijke oplossingen mogelijk, als een soort overgangsmaatregel. Verbeterde kooktoestellen die biomassa op een effectievere manier verbanden, kunnen bijvoorbeeld al voordelen voor de gezondheid opleveren. Die oplossingen voldoen niet aan de niveaus die de WHO aanbeveelt, maar ze kunnen door veel mensen gebruikt worden. Daarom staan ze wel hoog op de schoon koken-agenda. Dus is het zinvol om soms voor tijdelijke oplossingen te kiezen. Zo kan een grotere groep mensen sneller profiteren van betere kookomstandigheden.

Door een grote groep consumenten betere kookoplossingen te bieden, helpen we bij het oplossen van de problemen op het gebied van schoon koken. Via het programma SDG 7 Results ondersteunen wij organisaties die betere kooktoestellen aanbieden. SDG 7 Results ondersteunt ook oplossingen zoals vergassers op ethanol of pellets. Om ook in de toekomst zoveel mogelijk mensen te bereiken, moeten betaalbare oplossingen schoner worden en moeten de schoonste oplossingen betaalbaar zijn.

Moderne en schone kookbrandstoffen stoten bij hun verbranding heel weinig schadelijke stoffen uit. Voorbeelden hiervan zijn onder andere biogas, lpg, elektriciteit, ethanol, aardgas en zonne-energie. Pellets kunnen ook een schone brandstof zijn bij gebruik in speciale kooktoestellen voor biomassa.

Is biogas een schone brandstof?

Ja, biogas is een schone brandstof. Als er voldoende biogas wordt geproduceerd, kan er zelfs elektriciteit worden opgewekt die mensen voor andere dingen kunnen gebruiken dan koken. 

Biogas wordt gemaakt in een biovergister, een afgesloten, luchtdichte container waarin organisch materiaal wordt vergist, zoals keukenafval, koeienmest of gewas- en oogstresten. Dat levert biogas op: een mengsel van methaan, koolstofdioxide en andere spoorgassen. Het gebruik van organisch afval om biogas te maken, leidt tot een beter afvalbeheer en een schoner milieu. Dit helpt ook bij het verminderen van de klimaatverandering. Een ander voordeel is dat dit proces ook organische meststoffen oplevert. Die mest zorgt voor een gezondere bodem.  Dat leidt weer tot een grotere landbouwoogst, waardoor er meer gezond voedsel beschikbaar is. Wij ondersteunen de ontwikkeling van de biogasmarkt via de Africa Biodigester Component (ABC) in Kenia, Uganda, Mali, Burkina Faso en Niger.

Is elektriciteit een schone brandstof?

Ja, elektriciteit is de schoonste kookbrandstof in het gebruik. De invloed van het opwekken van die elektriciteit op het milieu en klimaat, hangt af van de energiebron. Elektriciteit is een schone energiebron als het wordt opgewekt op basis van hernieuwbare bronnen, zoals zon, wind of water.

Ongeveer 1,8 miljard mensen hebben wel toegang tot de elektriciteitsvoorziening die nodig is, maar koken nog op biomassa. De volgende punten remmen de groei van het gebruik van elektriciteit om te koken:

• stroomuitval,
• zwakke stroomnetten,
• de hoge elektriciteitsprijs,
• tradities, vooroordelen, en
• een gebrek aan geschikte kooktoestellen.

Er zijn ook positieve ontwikkelingen. In veel gebieden worden elektriciteitsnetten snel uitgebreid en zijn steeds betrouwbaarder. Mini-netwerken en zonne-energiesystemen in huizen, zorgen voor toegang tot elektriciteit in gebieden die niet op het normale stroomnet zijn aangesloten. En bedrijven ontwikkelen apparaten op accu's om elektrisch te koken. In de toekomst kunnen mensen daardoor koken wanneer ze dat willen, ook zonder een beschikbare betrouwbare stroomvoorziening.

Is ethanol een schone brandstof?

Ja, ethanol is een schone brandstof die afkomstig is uit een biomassabron. Het is een hernieuwbare -en dus duurzame- energiebron. Ethanol kan tegen lage kosten gemaakt worden uit verschillende bronnen:

• suikerhoudende gewassen, zoals suikerriet, suikerbieten, zoete sorghum (graan) en fruit;
• zetmeelhoudende gewassen, zoals maïs, tarwe, aardappelen, cassave, zoete aardappelen en gerst; en
• cellulosehoudende biomassa, zoals hout, stro en grassen.

Deze plantaardige bronnen worden vergist om zo ethanol te produceren. Hoewel het om een hernieuwbare energiebron gaat, zijn de middelen die nodig zijn om ethanol te maken niet altijd duurzaam. Het gebruik van niet-duurzame middelen heeft een negatief effect op het milieu. 

In de afgelopen jaren is ethanol vooral voor speciale toepassingen gebruikt. Want het is heel ingewikkeld om voor deze brandstof betrouwbare toeleveringsketens op te zetten. Kort geleden is daar verandering in gekomen door bedrijven als KOKO Networks. KOKO heeft in Nairobi (Kenia) een uitgebreid netwerk van brandstofpunten opgezet. Het bedrijf verwacht binnenkort ook uitbreidingen in nieuwe regio's. Het programma SDG 7 Results ondersteunt KOKO Networks om meer klanten te krijgen in het gebied rondom de hoofdstad Nairobi.

Zijn pellets van biomassa een schone brandstof?

Ja, pellets van biomassa zijn een schone brandstof als de pellets afkomstig zijn van een hernieuwbare biomassabron. Ze hebben een lage uitstoot en een hoge energiewaarde. Sinds kort krijgen kooktoestellen op pellets van biomassa steeds meer aandacht. Maar het blijft ingewikkeld om een toeleveringsketen op te zetten voor de productie en distributie van pellets. Wij ondersteunen de ontwikkeling van pellets en kooktoestellen op biomassa via verschillende programma's.

Is vloeibaar gemaakt propaangas (lpg) een schone brandstof?

Ja, lpg is een populaire, schone en moderne kookbrandstof. Het is een natuurlijk bijproduct van het bewerken van aardolie en de aardgasproductie. In tegenstelling tot aardgas kan lpg onder matige druk vloeibaar worden gemaakt en is dan te vervoeren in flessen of vaten. Het is dus eenvoudig om lpg te vervoeren en op te slaan. Maar het ontwikkelen van een uitgebreid distributienetwerk is nog steeds duur. In sommige landen is lpg in steden ruim beschikbaar voor de mensen die dat kunnen betalen.

Bij het verbranden van lpg komt wel CO2 vrij, maar de uitstoot ervan is laag. Er is nog steeds discussie over het gebruik van deze brandstof, omdat lpg van fossiele brandstofbronnen wordt gemaakt. En dat is niet duurzaam.

Is aardgas een schone brandstof?

Ja, aardgas is een schone en moderne brandstof om te koken, maar wel een fossiele brandstof. Aardgas wordt gewonnen uit olie- en gasreserves. Het gaat via een netwerk van pijpleidingen naar de consumenten. Aardgas is populair in landen met hoge inkomens, en in de stedelijke gebieden van sommige landen met lage en middeninkomens. Maar er zijn grote investeringen nodig voor de installatie van een distributiesysteem. Dat betekent dat aardgas alleen onder bepaalde omstandigheden geschikt is als brandstof om te koken.

De toegang tot energie staat sinds 2015 hoog op de ontwikkelingsagenda. In dat jaar hebben de Verenigde Naties namelijk beloofd om hun uiterste best te doen om duurzaam ontwikkelingsdoel 7 te bereiken: betaalbare en schone energie. In de afgelopen jaren hebben de bedrijven op het gebied van schoon koken zich dan ook snel ontwikkeld. Maar op dit moment hebben bijna 3 miljard mensen nog steeds geen toegang tot voorzieningen om schoon te koken. Daarnaast zijn er wereldwijd grote verschillen in de soorten toegang die mensen hebben. De wereldbevolking is bovendien sneller gegroeid dan het aantal mensen dat is overgestapt op oplossingen om schoon te koken.

Ontwikkelingslanden in Azië

Het grootste deel van de mensen die niet schoon kunnen koken, woont in landen in Azië. In die landen moeten 1,6 miljard mensen het doen zonder voorzieningen voor schoon koken. Dat is zelfs 7 keer zoveel als het aantal mensen in die regio dat geen elektriciteit heeft. Het gaat wel de goede kant op: sinds 2010 hebben 670 miljoen mensen toegang tot schoon koken gekregen.

India

In maart 2020 had ongeveer 85% van de huishoudens in India toegang tot lpg. De meeste mensen zonder lpg-aansluiting vonden de aansluiting of de brandstof zelf te duur. Toch steeg het gebruik van lpg als belangrijkste kookbrandstof in India van 28,5% van de huishoudens in 2011 naar 71% in 2020. Ondanks de betere beschikbaarheid van lpg combineert 38% van de Indiase huishoudens (vooral op het platteland) het gebruik van lpg met traditionele vaste brandstoffen. Dit kan een negatief effect hebben op de voordelen voor de gezondheid als gevolg van het lpg-gebruik. Het gecombineerde brandstofgebruik is vooral een gevolg van de hoge prijzen voor het navullen voor lpg-flessen. In India ondersteunt SDG 7 Results de organisatie Greenway Grameen, die zorgt voor betere kooktoestellen voor huishoudens in afgelegen gebieden.

China

In China gebruiken zo'n 544 miljoen mensen nog steeds vaste brandstoffen, zoals kolen en biomassa om te koken en hun huis te verwarmen. Dat is ongeveer een derde van de bevolking. Veel van hen wonen op het platteland en zij zullen die vaste brandstoffen waarschijnlijk blijven gebruiken. Overstappen op andere, moderne energiebronnen is voor hen duurder dan het gebruik van vaste brandstoffen. Toch blijkt uit de officiële cijfers in China dat de plattelandsbevolking voor het koken steeds meer verschillende energiebronnen gaat gebruiken. Tussen 2006 en 2016 gingen veel Chinese boeren van gras, kachelhout en kolen over op een aantal andere brandstoffen om te koken. Daarnaast gebruiken mensen minder biomassa en kerosine door de ontwikkeling van de infrastructuur voor aardgas.

Verschillende andere ontwikkelingslanden in Azië proberen ook om schoon koken te stimuleren. Deze landen moedigen schoon koken aan op verschillende manieren, en houden daarbij rekening met de situatie in hun land.

Sub-Sahara Afrika

In Sub-Sahara Afrika hebben mensen nog nauwelijks toegang tot voorzieningen voor schoon koken. Het percentage mensen dat toegang heeft is de afgelopen jaren maar licht gestegen van 15% in 2015 naar 17% in 2018. Sinds 2015 hebben maar 25 miljoen mensen in de regio toegang gekregen tot schoon koken.

In 2018 was dat aantal gestegen tot 900 miljoen. De inspanningen om schoon koken mogelijk te maken, kunnen het tempo van de bevolkingsgroei niet bijhouden. Sub-Sahara Afrika is de enige regio waar het aantal mensen zonder toegang tot schoon koken sterk blijft stijgen. Wij ondersteunen de ontwikkeling van de markten voor schoon koken in Sub-Sahara Afrika via verschillende programma's.

Overstappen op schoon koken verandert de levens van mensen:

• het is beter voor hun gezondheid;
• het beschermt hun leefomgeving (het klimaat en het milieu);
• het versterkt de positie van vrouwen, en
• het bespaart consumenten tijd en geld.

Luchtvervuiling vormt wereldwijd het grootste risico om een ziekte te krijgen die te maken heeft met het milieu. Dit risico is vooral groot voor gezinnen die geen mogelijkheid hebben om schoon te koken. Elk jaar sterven er 4 miljoen mensen, vooral vrouwen en kinderen, op veel te jonge leeftijd aan de gevolgen van luchtvervuiling door rookontwikkeling. Schonere, moderne kooktoestellen en brandstoffen verminderen de uitstoot van schadelijke stoffen door huishoudens. Dat vermindert het risico op ziekten als gevolg van rookontwikkeling. Schoon koken kan dus levens redden.

Tijd maken voor andere taken

In veel landen gebruiken huishoudens om te koken vooral hout en houtskool. het zijn meestal vrouwen en kinderen die erg veel tijd kwijt aan hout sprokkelen. Die tijd kunnen ze beter gebruiken voor onderwijs en bezigheden die geld opleveren. Hout sprokkelen is ook lichamelijk zwaar en kan vrouwen in een kwetsbare positie brengen. Schoon koken is een van de oplossingen voor deze problemen. Het versterkt de positie van vrouwen, en kinderen krijgen zo meer tijd voor onderwijs.

Verminderen van ontbossing en verbeteren van de kwaliteit van bossen

Schoon koken is ook belangrijk omdat het de ontbossing en de achteruitgang van bossen tegengaat. Bomen groeien namelijk langzamer dan het tempo waarin bomen worden gekapt voor brandhout. De productie van houtskool is een probleem omdat het de belangrijkste brandstof is in veel snel groeiende stedelijke gebieden, en gebieden rondom de steden. Overstappen op schone manieren van koken vermindert de negatieve effecten van het gebruik van brandhout en houtskool.   

Geld besparen

Als iedereen zou overstappen op schone manieren van koken, bespaart dat de wereld veel geld. Volgens een rapport van de Wereldbank kost de situatie van nu ons per jaar meer dan 2,4 biljoen Amerikaanse dollar. Dat komt door het negatieve effect van vervuilende brandstoffen en kooktoestellen voor gezondheid, klimaat en gendergelijkheid.

Schoon koken pakt heel positief uit voor de klimaatverandering. Wereldwijd zijn 4 miljard mensen voor het bereiden van hun voedsel afhankelijk van vervuilend open vuur of kooktoestellen met een laag rendement. Het inefficiënt gebruiken van brandstoffen zoals hout, houtskool, kolen, gewas- en oogstresten, mest en kerosine op open vuur en op inefficiënte kooktoestellen, zorgt voor gassen en andere vervuilende stoffen. Die vervuilende stoffen dragen bij aan de opwarming van het klimaat. Bij deze manieren van koken komen broeikasgassen vrij, zoals kooldioxide dat lang in de atmosfeer blijft, en klimaatvervuilers die korter in de atmosfeer blijven.

Brandhout

Wereldwijd gebruiken zo'n 2,4 miljard mensen brandhout om te koken. Het is de meest gebruikte vaste brandstof. Maar het gebruiken van brandhout veroorzaakt CO2-uitstoot. Ongeveer 30% van het wereldwijd gebruikte brandhout is niet duurzaam omdat er meer hout wordt gekapt dan dat er nieuwe bomen groeien. Daardoor gaat de kwaliteit van de bossen achteruit en kunnen bossen minder CO2 opnemen. Wereldwijd is brandhout verantwoordelijk voor 2% van de uitstoot die schadelijk is voor het klimaat.

Zwarte koolstof

Zwarte koolstof is de belangrijkste klimaatvervuiler met een korte levensduur die vrijkomt bij traditionele kookmethoden. De deeltjes van zwarte koolstof nemen zonlicht op en verwarmen de atmosfeer. Zwarte koolstof draagt sterk bij aan de opwarming van de aarde. Per gewichtseenheid is het opwarmingseffect van zwarte koolstof tot 1.500 keer groter dan dat van CO2.

Koken, verwarmen en verlichten door huishoudens is wereldwijd verantwoordelijk voor 25% van de uitstoot van die zwarte koolstof. In veel Aziatische en Afrikaanse landen is koken door huishoudens zelfs verantwoordelijk voor 60% tot 80% van die uitstoot. Zwarte koolstof blijft maar een paar dagen in de atmosfeer. Dat is veel korter dan koolstofdioxide of andere vervuilende stoffen met een negatief effect op de klimaatverandering. Als het lukt om die zwarte koolstof uit het kookproces te verwijderen, kan dat snel voordelen opleveren voor het bestrijden van de klimaatverandering.

Schoon koken draagt op de volgende manieren bij aan de SDG's:

SDG 1: geen armoede

Schoon koken is een basisbehoefte voor een gezond en productief bestaan. Het bespaart huishoudens tijd en geld.

SDG 2: geen honger

Met efficiënte kooktoestellen is er minder brandstof nodig om te koken. Dat is goed voor gezinnen die deze brandstof moeten kopen of verzamelen (zoals brandhout).

SDG 3: goede gezondheid en welzijn

 Schoon koken verbetert de gezondheid.  Er is minder luchtvervuiling in huishoudens, en minder kans op ziekten als gevolg van het inademen van schadelijke rook. Het heeft vooral een positief effect op de gezondheid van vrouwen en kinderen.

SDG 5: gendergelijkheid

Schoon koken biedt vrouwen nieuwe mogelijkheden en vermindert hun werkdruk. Hierdoor hebben ze meer tijd voor betaalde werkzaamheden en ontspanning.

SDG 7: betaalbare en schone energie

Schoon koken geeft toegang tot het gebruik van betaalbare, schone energie. Dit is nodig om de energiearmoede aan te pakken en om miljarden mensen te verzekeren van een duurzame energievoorziening.

SDG 8: eerlijk werk en economische groei

Schoon koken zorgt voor meer tijd voor activiteiten die geld opleveren en stimuleert economische groei waar iedereen van kan profiteren. De sector zelf biedt ook werkgelegenheid.

SDG 11: duurzame steden en gemeenschappen

Schoon koken vermindert luchtvervuiling door huishoudens. Daardoor is het klimaat minder kwetsbaar en neemt het rendement van hulpbronnen toe.

SDG 13: klimaatactie

Schoon koken vermindert de uitstoot van zwarte koolstof en broeikasgassen.

SDG 15: leven op het land

Schoon koken vermindert de ontbossing en verbetert de kwaliteit van die bossen.